fot. Edmund Perle, fragment drzeworytu, „Tygodnik Ilustrowany”, 1882, nr 329, s. 232.

Kliknij, aby zobaczyć pierwszą część z serii "O znakach granicznych" pt. "Czarno-białe zdjęcie"

Edmund Perle urodził się w 1854 roku. Był malarzem, rysownikiem i ilustratorem. Mieszkał w Warszawie gdzie uczył rysunku a od 1899 roku był dyrektorem Szkoły Techniczno-Rzemieślniczej. Malował głównie sceny rodzajowe, obrazy religijne i portrety oraz wykonywał ilustracje do czasopism. Zmarł w 1935 roku i został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu  Powązkowskim w Warszawie.

Drzeworyt jaki wykonał Perle to całostronicowa ilustracja z dwunastoma widokami z Iłży - ośmioma scenami miejskimi, dwoma przedstawieniami kapliczek szafkowych oraz jednym pejzażem (ze sztafażem) oraz jednym detalem z dawnego szpitala (tablica z herbem Junosza). Wszystkie te widoki są cennym źródłem historycznym do poznania realiów życia jakie panowały w Iłży w drugiej połowie XIX wieku. To źródło jednak trzeba traktować z dużą ostrożnością, nie jest to bowiem fotografia a rysunek i nie oddaje on do końca ówczesnego stanu rzeczywistego w jakim była zabudowa miejska oraz inne obiekty i miejsca. Z tego faktu też mogą wynikać pewne niejasności, o których mowa będzie w dalszych akapitach.

Wszystkie widoki jakie sporządził Perle zasługują na oddzielną głęboką analizę bowiem zawarta jest w nich duża ilość  szczegółów przedstawionych w bardzo realistyczny sposób oraz jest to jeden z niewielu materiałów ikonograficznych z XIX wieku dotyczący Iłży. W nawiązaniu do pierwszej części artykułu będzie nas interesował widok numer 11 (numerując poszczególne widoki od lewej do prawej i od góry do dołu).

Reprodukcja drzeworytu Edmunda Perlego zamieszczona jest na 83 stronie opracowania Wacława Dąbka pt. „Iłża w literaturze, ilustracji i na starych pocztówkach". Autor pisze w niej, że widok numer 11 może przedstawiać drogę do Lipska. Należy dodać też, że Dąbek myli ilość widoków, jest ich 12 a nie 13. Nie jest tego pewien, ponieważ w nawiasach stawia znak zapytania przez co zdanie staje się hipotezą. Na podstawie wykonanego rysunku trudno jest ocenić co dokładnie przedstawia, a raczej która jest to droga. Analizując pewne szczegóły można jednak dość jednoznacznie stwierdzić, w którym miejscu powstał szkic.

Zarówno droga do Lipska przy połączeniu ulicy Kampanii Wrześniowej i Staromiejskiej oraz wjazd do Iłży od strony Radomia miały bardzo zbliżoną topografię. Analizując fragment drzeworytu można wyróżnić pewne charakterystyczne detale identyfikujące te miejsca. Aby je porównać trzeba postawić dwie hipotezy a następnie znaleźć argument lub argumenty decydujące.

Fragment drzeworytu przedstawia drogę w kierunku Lipska

Zaczynając od strony lewej: widoczne jest coś co przypomina fragment innej drogi, która łączy się na samym dole z traktem głównym. Byłaby to więc droga prowadząca do Chwałowic, dzisiejsza ulica Staromiejska. Krzyż na postumencie to obiekt stojący tam do dziś, a który

[...]

... wystawili

Małżonkowie Józef z Elżbietą

Żoną z Godziszów

KENDZIŃSCY

d: 23. Listopada 1849. r.

[...]

Po prawej stronie drogi znajdują się drewniane słupy z linią telegraficzną. Wacław Dąbek stawia hipotezę, że linia ta mogła istnieć w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Potwierdzenie tego stanu rzeczy zapewne można znaleźć w odpowiednich dokumentach, jednak z braku dostępu do nich jesteśmy tymczasowo zmuszeni pozostać przy tej hipotezie. Po prawej stronie widoczna jest też drewniana karawaka (karwika, karawik) - krzyż z dwiema poprzecznymi belkami, w tym przypadku górna jest nieco krótsza od dolnej. Karawaki stawiano głównie by chroniły daną społeczność od epidemii chorób (przeważnie cholery). Mogły być wystawione  w centrum miejscowości, na jej granicach lub przy cmentarzu epidemicznym (cholerycznym). W XIX wieku Iłża, tak jak inne małe miasteczka kongresówki, nawiedzana była przez epidemię cholery. Przyczyniały się do tego nie tylko złe warunki higieniczne i mieszkalne ale również ruchy dużych formacji ludzkich, czyli wojsk. Jedne z większych epidemii cholery wybuchły na ziemi iłżeckiej w latach trzydziestych XIX wieku (1831 i 1837 r.) i były związane z ruchami wojsk carskich (tłumienie powstania listopadowego). Epidemie te przynosiły duże straty wśród ludności, tak duże, że w 1837 roku zdecydowano się na założenie cmentarza cholerycznego na obrzeżach miasta, przy drodze prowadzącej w kierunku Lipska, a więc w miejscu, którego niema na drzeworycie ale widoczna jest droga prowadząca do niego. Karawaka zatem mogła być wystawiona by chronić ludność miejską przed cholerą oraz wskazywać miejsce pochówku osób, które na nią zmarły. W 1882 roku działka, na której założono cmentarz, należała do społeczności żydowskiej i była przez nią użytkowana jako cmentarz grzebalny, zatem krzyż był raczej związany z tą pierwszą funkcją. Jeszcze w drugiej połowie XIX wieku Iłża była nawiedzana przez różne epidemie, karawaka więc była wciąż potrzebna.

Obecnie mogą powstać pytania o skuteczność takich krzyży w zatrzymywaniu choroby. Jest to zagadnienie, na które dobre odpowiedzi muszą być formułowane na pograniczu kilku dziedzin nauk. Tłumacząc jednak tą praktykę, w dość ogólny sposób ale zawierający najważniejszą istotę, można posłużyć się pewną metaforą: nawet najmniejszy promyk nadziei rozświetla mroki niepewności. Światło musi mieć jednak swoje Źródło.

Fragment drzeworytu przedstawia wjazd do Iłży od strony Radomia

Widoczna po lewej stronie droga to droga biegnąca w kierunku dzisiejszej ulicy Polnej i przechodząca w ulicę Przemysłową. Krzyż na postumencie to postawiony w połowie XIX wieku obiekt, który również stoi tam do dzisiaj. Linia telegraficzna pomiędzy Radomiem i Iłżą istniała już w latach, w których Perle przybył do Iłży. Karawaka to jeden z obiektów, który został wystawiony na granicy miasta i który ostał się po wcześniejszych epidemiach. Widoczna po prawej stronie droga może być miedzą pośród pól. Układ pól w tym miejscu odpowiada temu jaki jest przedstawiony na drzeworycie (oś wschód-zachód).

O tym, że widok numer 11 przedstawia wjazd do Iłży od strony Radomia decydują przynajmniej dwa argumenty:

1) Krzyż na postumencie z drzeworytu jest bardziej podobny do tego stojącego przy dzisiejszej ulicy Doktor Anki. Podobieństwo zawarte jest przede wszystkim w kształcie oraz wymiarach postumentu i krucyfiksu.

2) Droga do Lipska, w omawianym miejscu, wznosi się cały czas w górę. Linia telegraficzna na drzeworycie sugeruje jednak, że droga opada za horyzontem - tak jak przy wjeździe od strony Radomia.

Pozostaje jednak pytanie, dlaczego Perle wykonał ten szkic? Nie da się dać jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie ale znowu można postawić przynajmniej dwie prawdopodobne hipotezy:

1) Edmund Perle przybył z Warszawy, więc był to pierwszy widok związany z Iłżą jaki mu się ukazał w drodze.

2) Artysta chciał pokazać po czym można poznać, że dojeżdża się do Iłży. W XIX wieku Iłża z pewnością nie posiadała, żadnego znaku informującego o tym, że po jego przekroczeniu zaczyna się to miasto. Charakterystyczny kamienny krzyż zatem mógł spełniać funkcję takiego znaku. Należy dodać, że jeżeli był pomalowany na biało, to w nocy był widoczny z dalekiej odległości, co było dość ważne w podróżach po ówczesnych traktach.

Szeroka nieutwardzona droga z kamieniami polnymi po obu stronach to z pewnością ważny dla miasta trakt. Tak ważny, że został „sportretowany". O ważności drogi decyduje przede wszystkim jej rola dla komunikacji w szerszej, krajowej skali oraz to z jakiej innej miejscowości prowadzi. Dla Iłży zatem najważniejszą będzie ta, prowadząca od Radomia (do Ostrowca, Opatowa i Sandomierza oraz dalej na południe), jako najbardziej uczęszczana oraz przez to, że Radom był największym miastem w regionie oraz stolicą guberni, do której należała Iłża.

Odnosząc się do pierwszej części artykułu, mamy do czynienia z sytuacją, w której Edmund Perle i Marek Skoczek uwiecznili dokładnie to samo miejsce. Pierwszy w postaci szkicu, z którego powstał drzeworyt a drugi wykonując czarno-białą fotografię. Nawet zastana sytuacja jest podobna. U Perlego widoczny jest ówczesny środek lokomocji (wóz ciągnięty przez konia) a u Skoczka samochód. Na zdjęciu są też słupy po prawej stronie, betonowe i z innymi „liniami" oraz krzyż stojący prawie w tym samym miejscu co karawaka. Miejsce z jakiego Perle i Skoczek wykonali swoje dzieła był przypadkowy, ale jaki niezwykły był to przypadek i jakie piękne ślady zostały po nim.

Część III pt. „Omnes viae ..." ukaże się wkrótce.