Tłumaczeń epigrafów z łaciny dokonał ks. Andrzej Wąsik, wykładowca w WSD w Radomiu. 



Na szczególną uwagę zasługuje część kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny nazwana Kaplicą Świętego Krzyża lub Kaplicą Szyszkowskich. Wysunięta poza południową nawę świątyni zdecydowanie odcina się kształtem, przykryciem i strukturą murów od reszty budowli. Często w zamyśle fundatorów, szczególnie jeśli chodzi o kaplice sepulkralne – rodowe, był to efekt zamierzony. Odrębność zwracająca uwagę podkreślała znaczenie pochowanych w niej osób oraz godność rodziny, z której pochodziły. W tego rodzaju obiekty wpisany jest bogaty przekaz ideowo – symboliczny. Kwadrat stanowiący narys podstawy budowli jest symbolem ziemi. Oznaką nieba, boskości jest kształt kulisty, czyli kopuła. Połączenie tych dwóch przestrzeni w budowlach sakralnych odczytywano jako miejsce zstępowania nieba na ziemię - Chrystusa w Eucharystii. Latarnia nad kopułą symbolizowała Światłość Świata, czyli samego Boga.
Pierwowzorem większości kaplic grobowych w Polsce była Kaplica Zygmuntowska na Wawelu. Do niej także nawiązuje iłżecka budowla fundacji Marcina Szyszkowskiego, którą ukończono prawdopodobnie w 1620 r. Z pewnością o nadaniu tytułu kaplicy - Świętego Krzyża zdecydował sam Marcina Szyszkowskiego. Znane już było wcześniej jego szczególne nabożeństwo do drzewa Krzyża Świętego. Jeszcze jako kanonik krakowski w 1595 r. Szyszkowski założył Bractwo Męki Pańskiej przy klasztorze franciszkanów w Krakowie. Wśród różnych form kultu religijnego jakie wprowadziło to bractwo znalazła się również Procesja Jerozolimska. Było to nabożeństwo przypominające wydarzenie odnalezienia Krzyża Zbawiciela.
Biskup krakowski przeznaczył podziemną kryptę kaplicy na miejsce wiecznego spoczynku dla swoich najbliższych: matki, siostry Anny i brata Jana. Wskazują na to dwa epitafia z herbem Ostoja umieszczone na ścianach kaplicy wschodniej i zachodniej.

D(EO) O(PTIMO) M(AXIMO)
MARTINVS SZYSZKOWSKI EPISCOPVS CRACOVIENSIS CORPVS PIAE MATRIS POST TRIGINTA SEX ANNOS E(X) TERRA ERVTVM FACIE MANIBVS ET RELIQVO AD DIMIDIVM AC SI RECENS SEPVLTVM ESSET INTEGRVM SORORIS VERO ANNAE SIENINSKA EODEM CV(M) MATRE TEMPORE MORTVAE CINERES TANTV(M) CVM OSSIBVS INTRA HANC AEDEM REPOSVIT ANNO SALVTIS M.DC.XX.

Bogu Najlepszemu Największemu
Marcin Szyszkowski, biskup krakowski, ciało kochającej matki, po 36 lalach wydobyte z ziemi, z twarzą, rękami i resztą do połowy, jak gdyby dopiero co było pochowane; siostry zaś Anny Sienińskiej, w tym samym czasie co matka zmarłej prochy tylko z kościami wewnątrz tej świątyni pogrzebał w roku zbawienia 1620.

D(EO) O(PTIMO) M(AXIMO)
MARTINVS SZYSZKOWSKI EPISCOPVS CRACOVIENSIS IOANNIS SZYSZKOWSKI OB RELIGIONEM IN DEVM PIETATEM IN SVOS BENEVOLENTIAM IN OMNES GERMANI SIBI DILECTISSIMI SVB HOC AEDIFICIO QVIESCENTIS AETERNAE MEMORIAE POSVIT
ANNO SALVTIS M.DCXX

Bogu Najlepszemu Największemu
Marcin Szyszkowski, biskup krakowski, Janowi Szyszkowskiemu, z powodu wiary w Bogu, pobożności wśród swoich, życzliwości we wszystkich, najdroższemu bratu, spoczywającemu pod tym budynkiem na wieczną pamięć położył w roku zbawienia 1620.

Treść tablicy poświęconej matce i siostrze zawiera ciekawe szczegóły, które zdaniem twórcy tekstu epigrafu są godne wyeksponowania. Obie kobiety zmarły ok. 1584 r. Podczas ekshumacji okazało się, że ciało matki w znacznej części zachowało się w doskonałym stanie, natomiast z siostry zostały „prochy tylko z kościami”. Być może przekaz ten jest dyskretną sugestią, że mamy tu do czynienia (w przypadku matki) z osobą świętą, gdyż jej ciało w znacznym stopniu przetrwało. W żywotach świętych znaleźć można wiele tego typu przykładów, w których zachowanie ciała przed rozkładem traktowano jako potwierdzenie świętości.
Poziom posadzki kaplicy znajduje się powyżej podłogi kościoła, dlatego prowadzą do niej dwa stopnie. Dostęp do kaplicy ogranicza żelazna, czteroczęściowa krata. Centralnie naprzeciw wejścia znajduje się marmurowy ołtarz z renesansowym retabulum z krucyfiksem wyrażającym wezwanie kaplicy – Świętego Krzyża. Pierwotnie w nastawie ołtarza umieszczony był obraz olejny przedstawiający ukrzyżowanego Chrystusa.
W opozycji pod względem detali architektonicznych pozostają wnętrze i mury zewnętrzne budowli. Na zewnątrz kaplicę obłożono prostokątnymi ciosami kamiennymi, w narożach obrobionymi diamentowo. Masywności budowli dodaje prawie półtorametrowy cokół, w którym od strony wschodniej przebite jest okno (obecnie zasłonięte), zapewniające dostęp powietrza do podziemnej krypty. Opis wizytacji z 1739 r. wskazuje na obecność drugiego okna, które w późniejszym okresie zostało zamurowane. Wzdłuż górnych krawędzi murów ciągnie się niewielki gzyms zwiększający podstawę dachu. W trzech ścianach umieszczono rozglifione, okrągłe otwory okienne. W czwartej ścianie, wspólnej z nawą kościoła wzniesiono wejście w formie renesansowego, antykizowanego portalu. Na dwóch jońskich kolumnach spoczywa trójkątny naczółek z centralnie osadzonym kartuszem herbu Ostoja. Symetrycznie względem krzyża, na szczycie naczółka pozostają dwaj aniołowie w pozycjach półleżących. Piedestały kolumn, przestrzenie nad archiwoltą i wnętrze naczółka są skromnie inkrustowane marmurem.
Wejście do krypty znajdowało się przed stopniami do kaplicy. Posiadało formę prostokątnego grobsztyna otoczonego kamienną ramą. Zostało ono zakryte wraz z pozostałymi wejściami do krypt podczas wymiany posadzki w kościele.
Bogato polichromowane ściany kaplicy w rzeczywistości ukrywają brak akcentów architektonicznych. Poza wspomnianym ołtarzem i epitafiami możemy jeszcze tylko wymienić gzyms obiegający podstawę kopuły, jako trójwymiarowe elementy zagospodarowania przestrzeni. Brak architektonicznych podziałów płaszczyzn zastępują malowidła. Prawdopodobnie przez jakiś czas kaplica nie była ozdobiona. Dopiero w XVIII w. polichromię wykonał iłżanin z pochodzenia, malarz Jan Gołębiowski. Ostatnia renowacja kaplicy przeprowadzona w 1965 r. przez artystę malarza S. Konarz Konarzewskiego w większości wzorowała się na poprzedniej malaturze, lecz dopuszczono się na pewnych zmian i uproszczeń, co nie było zgodne ze sztuką konserwatorską. Umieszczono także formy, które wcześniej nie były obecne (np. dwaj aniołowie z boku ołtarza). Ich pojawienie się wynikało z pewnej logicznej koncepcji, przyjętej przez twórcę. Zgodnie z nią malatura miała podkreślać symetryczność budowli. Kształt ołtarza wyraźnie nawiązuje do portalu kaplicy, a aniołowie z boków ołtarza są dopełnieniem tych z naczółka.
Forma architektoniczna, łuk portalu wejściowego wyznaczyła przebieg podziałów malarskich na pozostałych trzech ścianach budowli. Tak więc półkola rozgraniczyły powierzchnię murów na dwie części. Na wszystkich czterech bokach kaplicy, w jej górnej strefie, znajdują się polichromie o tej samej treści, mianowicie święci na tle nieba. Jak już wspominałem, na południowej ścianie, obok ołtarza, twórca polichromii umieścił dwóch siedzących aniołów na tle pozornej niszy. Ponad łukiem zamykającej ją arkady namalował po prawej św. Mateusza, po lewej św. Jana. Na ścianie zachodniej w jej dolnej strefie polichromia przedstawia niesienia Krzyża Świętego przez cesarza Herakliusza. Powyżej tej sceny umieszczono postacie św. Marka, po prawej i po lewej św. Augustyna. Ściana północna nad portalem ozdobiona jest wizerunkami św. Hieronima (po prawej) i św. Ambrożego (po lewej). Pomiędzy tymi postaciami namalowano fałszywe okno jako dopełnienie symetrii względem ściany południowej. Bok wschodni w dolnej strefie zawiera scenę odnalezienia drzewa Krzyża Świętego przez św. Helenę, cesarzową. W górnej strefie umieszczono św. Grzegorza Wielkiego po prawej i św. Łukasza po lewej stronie. W jednakowy sposób ozdobiono cztery pendentywy, pokrywając je motywami florystycznymi.
Zasady doboru sylwetek świętych wynikały z tradycji zakorzenionej w sztuce sakralnej. Czterej ewangeliści byli częstym tematem w dekoracji kaplic centralnych. Również powszechnym zestawieniem jest kwartet Ojców Kościoła, święci: Ambroży, Augustyn, Grzegorz Wielki i Hieronim.
Kopuła została pokryta obrazami iluzorycznymi, odwzorowującymi elementy architektoniczne, mające podwyższyć i oddalić sklepienie, zwiększyć przestrzeń. Podobnie jak ściany, podzielono ją na dwie części. Dolną połowę zajmuje przedstawienie bębna, który w klasycznej kaplicy centralnej jest łącznikiem części sześciennej z kopułą. Wśród kolumn odnaleźć możemy postacie aniołów posiadające atrybuty męki Pańskiej: młot, gwoździe, gąbkę i słup biczowania. Górna połowa kopuły to malowidło pomniejszonego jej sklepienia. Nad całością dominuje latarnia. Na jej hełmie zaznaczono rozetą miejsce nad środkiem budowli. W niej jest również umocowana lampka witrażowa „przenosząca” światło z góry do wnętrza budynku.
Dla uzyskania pełniejszego obrazu wystroju kaplicy należy jeszcze wspomnieć o jej witrażach. Remont przeprowadzony w latach 60-tych XX w. objął także okna kaplicy, w których zainstalowano witraże. Wszystkie one zostały zrealizowane w jednorodnym układzie krzyża wpisanego w koło. W oknie od wschodu przedstawiono bohaterów Starego Testamentu. Na lewym ramieniu krzyża Mojżesz i krzak gorejący, na górnej części Abraham i Izaak, na prawym ramieniu Dawid, na dolnym Daniel w jaskini lwów. W polach między ramionami napisy STA RY TESTA MENT.
Witraż nad ołtarzem poświęcony został Chrystusowi. W lewej belce litera I w toczeniu dwóch aniołów, na górnej belce Pan Jezus trzymającego kielich i hostię, na prawej belce litera S w otoczeniu dwóch aniołów, podobnie w dolnej części krzyża lecz z literą H. Przestrzenie między ramienne wypełniają (u góru ) promienie glorii, (u dołu) grono i kłos zboża.
Okno zachodnie przedstawia sceny z Nowego Testamentu. Na lewym ramieniu krzyża Nawiedzenie NMP, na górnej belce Boże Narodzenie, na prawej cudowne rozmnożenie chleba, na dolnej ukrzyżowanie Chrystusa. W czterech polach między ramiennych napis NO WY TESTA MENT.

Wzniesienie kaplicy oprócz upamiętnienia i uhonorowania zmarłych było przede wszystkim wyrazem troski o zbawienie pochowanych w niej osób oraz fundatora. Marcin Szyszkowski dokumentem erekcyjnym z 1629 r. ustanowił dla kaplicy niezależną obsługę i uposażenie. Pierwotnie oddał jej dochody z trzech spichrzy (w Solcu, Opatowie i Sandomierzu), które niedługo zamienił na dziesięciny z Jędrzejowa, Woli Grójeckiej, Wojnowic, Lubieni, Brodów i Rogowa. Oprócz tego kaplica otrzymała folwark wójtowski oraz „place i role na trzech poddanych”.
Obsługę fundacji stanowili dwaj kapłani: senior (regens) i wikary (prebendarz). Mieli oni ściśle określone obowiązki. Regens odprawiał co tydzień Mszę za fundatora i jego krewnych pochowanych pod kaplicą, przez dwie kolejne niedziele lub święta głosić miał w kościele kazania. Wikariusz odprawiał tygodniowo dwie Msze, w tej samej intencji co senior. Druga Msza sprawowana była w piątki i nawiązywała do kultu Drzewa Krzyża Świętego (Msza o krzyżu, czyli męce Pańskiej). Prebendarz miał także głosić kazania co trzecią niedzielę lub święto. Kwoty pieniężne zarządzane były przez seniora. Rocznie 60 zł przeznaczał on na oświetlenie, wino i bieliznę ołtarzową. Taką samą kwotę odkładał na remonty. Pozostałe środki dzielił między sobą a wikariuszem, zatrzymując jednak o 30 zł więcej.
W 1715 r. uposażenie kaplicy zostało powiększone o procenty od 2000 zł, dar dziedzica Starosiedlic p. Romera. Wizytacja z 1739 r. wymienia następujące utensylia należące do kaplicy: 2 kielichy z inskrypcjami: 1 - RNDUS SIMON KOCH CANONICUS OOS.S. CRACOVIA PLEBAN CUNOVIEN. ORACJOV COMPARAVIT DEDITQ CAPELLA SZYSZKO V. IŁZ. A. 1629, 2 - JAN ROCH ROMER DE CHYSZCZY, 7 ornatów, 1 tuwalnia.
Pożar w 1744 r. prawdopodobnie nie wyrządził budowli wielkich szkód gdyż pieniądze ze skarbony w kaplicy zostały przeznaczone na odbudowę spalonej prebendy – folwarku wójtowskiego. W 1759 r. już tylko jeden kapłan obsługiwał kaplicę (ks. Miąsowicz). Upływający czas i zmieniające się okoliczności umniejszyły powinności jakie w erekcji zapisał biskup Szyszkowski. W 1782 r. staraniem proboszcza Grzegorza Kułagowskiego formalnie przekazano obowiązki i uposażenie kaplicy księżom mansjonarzom. Obecnie w kaplicy nie odprawia się żadnych nabożeństw. Służy ona głównie jako miejsce urządzania grobu Pana Jezusa na Wielkanoc i stajenki w Boże Narodzenie. Do lat osiemdziesiątych przechowywano w tabernakulum kaplicy Najświętszy Sakrament.