fot.1: Iłżecki oddział POW

fot.2: Maksymilian Jakubowski w mundurze komendanta.

fot.3: Zdjęcie rodzinne Jakubowskich, pierwszy od prawej Maksymilian (najmłodszy) ok. 1910 roku.

fot.4: Zdjęcie z pogrzebu, zrobione na Starym Cmentarzu.

fot.5: Tablica na Muzeum Regionalnym w Iłży

fot.6: Tablica na kościele WNMP w Iłży

fot.7: Tablica na kościele WNMP w Iłży - zbliżenie na nazwiska.

fot.8: Odznaczenia Karola Strzębały, od lewej: Odznaka POW, Medal Niepodległości, Odznaka Za Front Litewsko-Białoruski (destrukt bez orła)

W roku 1914, w przededniu Wielkiej Wojny lat 1914-1918, Iłża znajdowała się pod zaborem rosyjskim. W wyniku sytuacji na froncie, wojska rosyjskie zostały wyparte z Iłży, ich miejsce zajęli Austriacy. W tym samym czasie rozpoczął się rozkwit polskich organizacji społecznych o charakterze niepodległościowym. Jedną z nich była Polska Organizacja Wojskowa

POW, od samego powstania była tajną organizacją paramilitarną . W sierpniu 1914 roku w Warszawie, z inicjatywy Józefa Piłsudskiego, w wyniku połączenia działających w Królestwie Polskim konspiracyjnych grup Polskich Drużyn Strzeleckich i Związku Walki Czynnej powołano do życia, początkowo bezimienną organizację. Od października 1914 zaczęła funkcjonować jako Polska Organizacja Wojskowa.


Początki POW w Iłży

Do Iłży przejeżdżali prelegenci z Legionów w celu werbowania Polaków do Polskiej Organizacji Wojskowej. W mieście organizowanie POW rozpoczęło się zimą 1916 roku pod nazwą Towarzystwo Piechur. Miała to być, jak wynikało z celów statutowych, organizacja sportowo- gimnastyczna, ale w rzeczywistości była „przykrywką” działalności o charakterze politycznym. Do utworzonego zarządu Obwodu Iłżeckiego, który wszedł w skład Okręgu Radomskiego, powołano na pierwszego komendanta obwodu księdza Piotra Malinowskiego, na sekretarza - Wacława Żarskiego, pochodzącego z Ostrowca Świętokrzyskiego, który w Iłży prowadził trafikę, na skarbniczkę powołano Janinę Adamską, a na instruktora -Maksymiliana Jakubowskiego, na jego zastępcę - Franciszka Gołębiewskiego

Na terenie Iłży do POW należeli głównie mężczyźni w wieku 18 - 25 lat. Po utworzeniu zarządu wiosną 1917 roku przystąpiono do ćwiczeń wojskowych, które odbywały się na zamku iłżeckim pod komendą Maksymiliana Jakubowskiego.
Początkowo był to mały oddział. W czerwcu 1917 roku liczył przeszło 60 zaprzysiężonych członków, czynnych kandydatów - 60. Oprócz tego dochodzili jeszcze sympatycy tej organizacji tj. mieszkańcy Iłży i okolicy, którzy udzielali członkom pomocy materialnej przez stałe opodatkowanie się. Wiosną 1917 roku przystąpiono do organizowania oddziałów lokalnych w Seredzicach, Krzyżanowicach, Rzeczniowie, Grabowcu, Siennie, Kazanowie i Ciepielowie.
Po zorganizowaniu placówek w powyższych miejscowościach przystąpiono do szkolenia oddziałów lokalnych. Były to często ćwiczenia polowe połączone z ostrym strzelaniem w lasach koło Seredzic i Osin. 

W Pakosławiu w lipcu i sierpniu 1917 roku urządzano kursy dla podchorążych i podoficerów POW Okręgu Radomskiego. Zadaniem Oddziału Iłżeckiego było zdobycie Pakosławia, gdzie była zakwaterowana szkoła wojskowa mająca na celu obronę wsi. Ćwiczenia wojskowe Piechura, a tym samym POW, odbywały się bez przeszkód władz okupacyjnych do marca 1918 roku. W okresie tym komendantem II obwodu był Maksymilian Jakubowski.


Ostatnie dni „czarnych orłów”

W roku 1918 na targowicy w Iłży odbyła się pikieta patriotyczna. Peowiacy zagrozili Austriakom, że jeżeli zaczną rozganiać wiec, ukryci strzelcy na zamku zaczną interweniować. Austriacy pozostali więc bierni. 

W związku z demonstracją aresztowano Maksymiliana Jakubowskiego, Lucjana Zielińskiego, Felicjana Ludwikowskiego i Bolesława Nosowskiego, po czym ich zwolniono. Wtedy też władze okupacyjne rozwiązały Towarzystwo Piechur i zabroniły dalszych ćwiczeń.

Po rozwiązaniu Piechura, POW przeszło do pracy konspiracyjnej. Cały powiat iłżecki pokryty był siecią placówek lokalnych. Po lasach odbywały się ćwiczenia wojskowe oraz zebrania organizacyjne. Do szeregów POW chętnie garnęła się także młodzież wiejska .
Gromadzono broń i amunicję, rozbrajano pojedynczych żołnierzy przeznaczonych do rekwizycji zboża w okolicznych miejscowościach.

Jesienią 1918 roku oddział iłżecki miał 120 karabinów i kilkanaście tysięcy naboi. Skład broni i amunicji mieścił się w skonstruowanej sieni o podwójnej ścianie w mieszkaniu Maksymiliana Jakubowskiego. 

W związku z pomyślnymi informacjami z frontu, peowiacy zaczęli napadać na poszczególnych żołnierzy i żandarmów, odbierając im karabiny.
W tym czasie przebywali w Iłży trzej oficerowie legionów, chroniący się przed aresztowaniem: Stefan Tyl, Rakowiecki i Osmecki. Zamieszkiwali u Franciszka Sępioła (ojca ) na ulicy Zamłynie.

Peowiacy na swoim koncie mieli wiele pomyślnie przeprowadzonych akcji, min.
Zarekwirowanie na działalność organizacyjną dużej kwoty pieniędzy w Seredzicach, pochodzących z podatków.
Rozbrojenie 5 żandarmów w lesie przy drodze Iłża- Starachowice. Peowiacy zdobyli wtedy: 5 karabinów, 5 rewolwerów i 3 szable.

W październiku 1918 roku w obawie przed rozbrojeniem przez peowiaków, żandarmi nie udawali się na patrole nocne. Niebezpieczne stały się także wypady na peryferie miasta.
Na zgromadzeniu w październiku 1918 roku wybrany został komitet powiatowy do przejęcia władzy administracyjnej oraz uchwalona została rezolucja, w której domagano się oddania władzy przez okupantów.


Śmierć komendanta.

Austriacy rozpoczęli śledztwo celem wykrycia inspiratorów zgromadzenia. W związku z tym POW postanowiło 22 października 1918 roku wystąpić zbrojnie - rozbroić żandarmów i żołnierzy zajmujących się rekwizycją zboża. Celem był posterunek żandarmerii w Antoniowie, peowiacy mieli zamiar zdobycia w tej akcji dodatkowej broni i amunicji, potrzebnej do rozbrojenia posterunku w Iłży. Dowódcy ustalili, że pod komendą Maksymiliana Jakubowskiego wyruszy do akcji I oddział, liczący 12 peowiaków, a pod komendą Franciszka Gołębiowskiego - II oddział, liczący również 12 osób. Jakubowski miał wyruszyć z Iłży ulicą Podzamcze oraz Staromiejską w Stronę Ciepielowa, a Gołębiowski ulicą Wójtowską. Oba oddziały miały się spotkać na drodze do Chwałowic wieczorem o godzinie 22 dnia 22 października,


Komendant Jakubowski spotkał się z Austriakami już przed domem Sunderlanda i chciał rozbroić oficera austriackiego. Na prośbę oficera, któremu groziła kara za oddanie broni, w pierwszej chwili zaniechał zamiaru . Gdy oficer oddalił się, Jakubowski stwierdził, że postąpił źle i udał się za nim. W tym czasie oficer z żołnierzami szybko przeszli ulicę Podzamcze i zameldowali o wypadku na posterunku przy ulicy Błazińskiej. Natychmiast wybiegli z posterunku żandarmi i na drodze przy przytułku dla starców zauważyli Jakubowskiego, który stanął tam pod drzewem. W pewnym momencie Austriacy otworzyli ogień, rozpoczęła się strzelanina jedna z kul trafiła i raniła Jakubowskiego.

Żandarmi wycofali się i zamknęli na posterunku. Koledzy przenieśli rannego do domu Jaklewicza znajdującego się na skwerku między dawnym kinem Zamek a młynem przy ulicy Przy Murach. Poinformowany o całym zajściu Gołębiowski przybył do Iłży, odszukał rannego w domu Jaklewicza gdzie dowiedział się o złym stanie komendanta. Na wpół przytomny
Jakubowski oddał Gołębiowskiemu dokumenty i pistolet.

Rannego przewieziono do szpitala iłżeckiego, gdzie doktor Węglicki natychmiast przystąpił do operacji. Jakubowski miał roztrzaskaną nerkę i w czasie zszywania zmarł na stole operacyjnym. Pogrzeb komendanta był manifestacją polityczną, w trakcie wkładania trumny do grobu, doszło do strzelaniny pomiędzy żandarmami a żałobnikami. Nikt nie odniósł obrażeń.

Miejsce, w którym został postrzelony Jakubowski, upamiętnione jest tablicą, wmurowaną w ścianę przytułku dla ubogich, obecnie Muzeum Regionalnego. Uroczystość wmurowania tablicy odbyła się 22 października 1938 roku- w dwudziestą rocznicę tragicznych wydarzeń.

Maksymilian Jakubowski odznaczony został Krzyżem Niepodległości z 2 Mieczami i Orderem POW. Grób znajduje się na tzw. Starym Cmentarzu.

Zabójcą komendanta Maksymiliana Jakubowskiego był żandarm Zemanek, na którego peowiacy urządzali zasadzki, jednak bezskutecznie, gdyż władze ciągle przerzucały go z jednego posterunku na drugi. Zemanka zatrzymano w Wierzbniku i zwołano sąd. Zeznał, że nie jest mordercą, lecz jest nim żandarm Flandorff - Polak z Małopolski. Gdy peowiacy zawiadomili Flandorffa, że jest mordercą, wtedy w nocy strzałem w głowę pozbawił się życia. Gdy dowiedział się o tym Zemanek, również i on popełnił samobójstwo.


Nastąpiły aresztowania mieszkańców Iłży za pomoc i sympatię dla POW.
Aresztowanych wywieziono do Radomia. Uwolniono ich 1 listopada 1918 w czasie rozbrojenia okupantów. Po rozbrojeniu i zaprowadzeniu porządku zapewniającego spokój ludności komendant oddziału przystąpił do organizowania kompanii wojska pod nazwą III Kompania Iłżecka 24 p.p. w Radomiu. Kompania w ilości 200 ludzi uzbrojonych z własną kuchnią polową i taborkiem razem z batalionem pod dowództwem majora Popowicza, dowódcy DOK - Lwów, dnia 28 listopada 1918 roku wyruszyła na Obronę Lwowa.
Do Iłży zawitała wreszcie tak długo oczekiwana niepodległość.


Zapomnieni bohaterowie.

Do bardziej znanych peowiaków z Iłży należał Władysław Trześniewski, aresztowany po pogrzebie Jakubowskiego. Po usilnych staraniach ojca został zwolniony, a w krótkim czasie rozbił posterunek żandarmów w Krzyżanowicach. W obronie Kresów został ranny w głowę, zmarł w Porsznej 5 maja 1919 roku. Pochowany na cmentarzu w Nawaryi z honorami wojskowymi. Na froncie był 5 miesięcy.


Znane są tylko niektóre nazwiska z walczących na foncie wschodnim:

Karol Strzębała był na froncie 29 miesięcy. Brał udział w wojnie na Froncie Litewsko-Białoruskim, walczył o Lwów. Otrzymał Odznakę Frontu Litewsko-Białoruskiego, honorową Odznakę Orlęta, Medal Pamiątkowy za wojnę 1918-1921 roku. W 1932 roku otrzymał Medal Niepodległości, a w 1936 roku Krzyż POW.

Józef Kiełek walczył na froncie od 1919 roku do 1920 roku brał udział w ważniejszych bitwach: w Brzeżanach, Lwowie, Kozaczynowie. W 1919 roku był ranny i leżał w szpitalu we Lwowie. Wrócił w rodzinne strony .

Antoni Stępień w 1920 roku brał udział w wojnie na Ukrainie. W 1918 roku był ranny w walce na bagnety pod Kijowem. Walczył z bolszewikami w 1920 roku. Został odznaczony Krzyżem Walecznych, Medalem Niepodległości, Medalem za wojnę 1918-1921 roku. W 1939 roku uczestniczył w Zjeździe Legionistów i POW w Krakowie.
Wszyscy peowiacy z Iłży biorący udział w Obronie Lwowa zostali odznaczeni Krzyżem i Odznaką Orląt.
Pamiątkowa płyta z napisami poległych w walkach w latach 1918-1920, umieszczona została na budynku szkoły podstawowej przy ulicy Wójtowskiej. Wraz z nastaniem okupacji niemieckiej w 1939 roku, tablica została zdjęta i ukryta w mieszkaniu Pani Grudzińskiej. Po 1945roku płyta nie została umieszczona w dawnym miejscu, ze względu na „niepoprawność polityczną treści” Ostatecznie wmurowano ją w ścianę kościoła parafialnego w Iłży.

Lista członków POW w Iłży:

Kazimiera Adamska
Janina Adamska
Antoni Błędowski
Marian Bartosik
Roman Chmurzyński
Władysław Czerwiec
Władysław Dąbrowski
Michalina Dwornicka
Stefan Faliszewski
Fereniec
Karol Gilewski
Franciszek Gołębiowski
Ludwik Grudnik
Józef Gryz
Jerzy Hunter
Adam Jaklewicz
Maksymilian Jakubowski
Andrzej Łosiak
Romuald Kędrzyński
Józef Kiełek
Marceli Kostkiewicz
Maksymilian Krakowiński
Marian Kucharski
Helena Ludwikowska
Felicjan Ludwikowski
Michał Mężyk
Adam Malec
Henryk Maziarski
Miegoń
Władysław Myszka
Jan Niedziela
Mieczysław Nosowski
Bolesław Nosowski
Wacław Paliński
Stefan Pastuszko
Józef Piętak
Jan Sępioł
Piotr Sępioł
Franciszek Sępioł
Wacław Siedlecki
Roman Sikora
Józef Siwiec
Franciszek Skalski
Antoni Stępień
Roman Stobnicki
Jan Strawiński
Karol Strzębała
Karol Szlachetko
Adam Szymański
Ryszard Szymański
Stefan Świostek
Władysław Tomikowski
Władysław Trześniewski
Stefan Wietrzyński
Tadeusz Zębala
Marian Zaborowski
Włodzimierz Zaborowski
Kazimierz Zaborowski
Wacław Zarski
Józef Zegadło
Józef Zięba
Lucjan Zieliński


W dniu 11 listopada 2011 roku, tuż po uroczystościach pod pomnikiem Obrońców Ziemi Iłżeckiej, członkowie Stowarzyszenia Rekonstrukcji Historycznej 51 pułku piechoty Strzelców Kresowych przypomną o bohaterach Polskiej Organizacji Wojskowej z terenu Iłży. W tym celu na placu przy „Starym Młynie” zostanie przeprowadzona inscenizacja wydarzeń z roku 1918 w których śmierć poniósł komendant Maksymilian Jakubowski.

Artykuł napisany na podstawie książki Adama Bednarczyka „ Iłża wczoraj i dziś”
Fotografie historyczne pochodzą z albumu rodzinnego Władysława Jastalskiego.
Fotografie współczesne autorstwa Michała Pająka.