Fot. nr 1 - fragment mapy WIG z 1938 r.

Według wcześniejszych ustaleń badaczy cmentarz żydowski w Lipsku został założony w XVII wieku, poza miastem na wzgórzu położonym przy drodze prowadzącej w kierunku Iłży (fot. 1). Obecnie jest to ulica imienia Dionizego Czachowskiego. Sam teren grzebalny to działka o powierzchni nieco ponad 1 hektara, w okresie międzywojennym była ogrodzona. Cmentarz został całkowicie zdewastowany przez Niemców podczas II wojny światowej. Oficjalnie zamknięty w 1964 roku.

Na cmentarzu, w jego północnej części (przy końcu ul Krótkiej) ocalały dwa obiekty będące pozostałością po dawnym „bet ha-kwarot". Jest to macewa oraz oddalone od niej o kilka metrów przyziemie (fot. 2 i 3). Przyziemie (cokół) wskazuje na orientację rzędów: na osi północ - południe. Nie jest jednak znana orientacja samych nagrobków - czy lico było skierowane na wschód czy zachód. Warto dodać, że według powszechnie przyjętej tradycji żydowskiej, nagrobki były orientowane licem na wschód, czyli w kierunku Erec Jisrael (Zeimi Izraela). Rzeczone przyziemie to nagrobek sensu stricto - bowiem wskazuje miejsce pochowania osoby, natomiast leżąca nieopodal stela z napisem w języku hebrajskim niestety nie jest już nagrobkiem, bowiem nie wskazuje miejsca pogrzebania danej osoby a tylko o nim świadczy.

Dwora córka Eljasza

Ocalała macewa to dolna część steli w kształcie prostokąta wykonana z piaskowca białego o wymiarach: wysokość ok. 110 cm, szerokość ok. 55 cm, grubość ok. 10 cm. Pole inskrypcyjne prostokątne, obramione szerokim wklęsłym rowkiem i płaską listwą. W polu zachowanych siedem wersów wklęsłego napisu w języku hebrajskim. Partia cokołowa gładka, na samym dole ślady żłobkowania. Górna część steli odłamana, korpus przełamany w połowie na dwie części i sklejony zaprawą cementową. Ślady po zaprawie obecne także w górnej części steli. Na powierzchni lica nieznaczne ślady po polichromii. Inskrypcja świadczy, że jest to nagrobek upamiętniający śmierć kobiety:

Górna część steli jest odłamana, przez co nie są znane pierwsze słowa inskrypcji. Numeracja została przyjęta dla zachowanej liczny wersów. Ocalałą część epigrafu rozpoczyna cytat z Księgi Jeremiasza (Jr 9,9). Jest to lamentacja w której podmiot nawołuje do wyrażenia boleści po śmierci kobiety, której przymioty opisuje część laudacyjna. Są to przede wszystkim poważanie i prawość - jedne z najbardziej powszechnych epitetów jakimi określano w epitafiach kobiety żydowskie. Dalsza część laudacji odnosi się do wykonywania przykazań jakie wykonuje kobieta religijna. Oddzielanie ciasta (chala) to bardzo stary zwyczaj opisany w piętnastym rozdziale Księgi Liczb oraz w innych księgach Tanachu i wywodzący się z pierwotnego zwyczaju składania „ofiar" z pokarmu. W praktyce jest to oddzielenie przy wypowiedzeniu odpowiedniego błogosławieństwa małej cząstki z ciasta pszennego przeznaczonego na chleb i spalenie go. Następnym przykazaniem jest kąpiel rytualna i zachowywanie czystości zarówno rytualnej jak i tej fizycznej. Kąpiel ta odbywała się w łaźni obrzędowej czyli mykwie (wiadomym jest, że w Lipsku funkcjonowała mykwa jednak do tej pory nie udało się jej zlokalizować). Kąpiel ta odbywała się przynajmniej raz na miesiąc i była związana z cyklem menstruacji. Zapalanie świateł szabatu (hadlaka) odnosi się do rytuału związanego z wieczorem piątkowym, a wiec z powitaniem świętego szabatu, w trakcie którego matka błogosławi światło palące się na odświętnych świecznikach. Przedstawienie symbolu tego światła - świecznik ze świecami - to jeden z najbardziej popularnych motywów na nagrobkach kobietach. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że na brakującym fragmencie steli, w przyczółku mógł być umieszczony symbol świecznika (dwóch świeczników lub więcej, albo jednego z kilkoma ramionami). Przykazania te (chala, nida, hadlaka) oznaczone są w tekście poprzez akronim składający się z trzech pierwszych liter tych wyrazów (he, nun, chet) oraz znaku skrótu w postaci trzech kresek.

Po tych częściach następuje część informacyjna, w której imię zmarłej poprzedzone jest tradycyjnym tytułem - pani (marat), oraz podane jest jej imię - Dewora. Dewora to imię biblijne - nosiła je jedna z prorokiń wymieniona w Księdze Sędziów. Bliscy zmarłej prawdopodobnie nie używali jej „pełnego" imienia a mogli ją nazywać Dworą lub z jidysz Dwojrel, a gdy myła młoda - Dworcią, Dwosią lub jeszcze w innych wariantach. Tytuł ojca to także tradycyjne określenie - nasz nauczyciel i pan (morejnu we-ha-raw). Imię Elijahu jest skrócone ze względu na brak miejsca w polu inskrypcyjnym oraz na tradycję związaną z zakazem umieszczania imienia Boga na nagrobkach. W praktyce imię Elijahu zawsze skracane jest - nawet gdy miejsca w polu inskrypcyjnym jest dużo - do trzech liter (według tej samej zasady imię Chaja skracane jest prawie zawsze do dwóch liter - he i jod).

Data śmierci podana jest według kalendarza żydowskiego. 14 tewet roku 5638 przypadł we czwartek, 20 grudnia 1877 roku. Rok w inskrypcji podany jest „według krótkiej rachuby", którą oznacza ligatura trzech liter: lamed, pe, kof - od wyrażenia „lifrat katan". W epigrafach hebrajskich litery oznaczają także cyfry. W tym przypadku suma liter tet, resz, lamed, chet daje 638 (odpowiednio: 400 + 200 + 30+ 8). Jest to właśnie rok według tradycyjnej krótkiej rachuby (lub skróconego rachunku), w której nie jest podawana liczba tysięcy. Inskrypcja zakończona jest cytatem z Pierwszej Księgi Samuela będącym tradycyjną formułą końcową.

Kilka słów od autora

W ciepły czerwcowy dzień gdy spisywałem zatartą inskrypcję z krzyża przydrożnego stojącego w Krepie Kościelnej, podszedł do mnie mężczyzna w wieku około pięćdziesięciu lat i zapytał skąd przyjechałem. Odparłem, że spod Iłży i w ten sposób zaczęliśmy rozmawiać. W trakcie naszej rozmowy powiedziałem, że oprócz figur i kapliczek przydrożnych interesują mnie także cmentarze, w tym szczególnie żydowskie. Wtedy mój rozmówca zapytał czy wiem coś więcej o nagrobku, który leży na kirkucie w Lipsku, i że on bardzo chciałby się dowiedzieć co tam jest napisane. Pomyślałem, że pewnie nie tylko on chciałby dowiedzieć się tego. Wracając do domu postanowiłem, że napiszę z dedykacją dla niego i innych miłych ludzi, których spotkałem podczas badań terenowych w Krepie, Jaworze i przede wszystkim Lipsku krótki artykuł, w którym zamieszczę odpis i tłumaczenie inskrypcji. Drugim powodem, dlaczego ten artykuł ukazuję się na iłżeckiej stronie jest to, że wśród Żydów zamieszkujących Iłżę przed 1942 rokiem były osoby urodzone w Lipsku i zapewne wiele Żydów urodzonych w Drilcz (Iłży) mieszkało też w Lipsku.

647